6 Polarizacija
6.1 Osnovne karakteristike polarizacije
Često se u javnosti, u mnogim državama, mogu čuti teze o podeljenoj naciji ili o podeljenom ili polarizovanom društvu. Kao što smo videli u prethodnim odeljcima, svako društvo je podeljeno društvenim rascepima, od kojih su samo neki politički aktivni, odnosno proizvode političke podele. Međutim, polarizacija javnosti ili polarizacija društva nije isto što i podeljeno društvo.
Na primer, u SAD se neprestano od 2000. godine govori o dubokim podelama u američkom društvu. Ta teza poznata je i kao “kulturni rat” između konzervativaca i progresivaca po brojnim pitanjima, počevši od religije, seksualnosti i moralnosti do klimatskih promena i sistemskog rasizma. Centralni element ove teze je da su stari problemi, poput poreza i makro-ekonomskih modela, izgubili na značaju i da političkom arenom dominiraju kulturna pitanja i problemi.
Istina je da su brojni aktivisti političkih partija i političkih pokreta neprijateljski orijentisani prema protivničkoj strani. Kao što smo rekli, takmičenje je osnovni mehanizam političkog života u demokratskim društvima, pri čemu ne treba da čudi to što surova borba za moć izaziva različite emocije kod učesnika, uključujući i mržnju. Međutim, ovakva polarizovanost političkih elita ne znači nužno i polarizovanost čitavog društva ili svih građana. Kao što smo rekli, veliki broj građana ne prati politiku, niti je za nju zainteresovan, pri čemu ili nemaju političke stavove po brojnim “gorućim” pitanjima, ili su ti stavovi umereni i neintenzivni. Samim tim, jedno od važnijih istraživačkh pitanja jeste da li je moguće i u kojoj meri da se ti i takvi građani polarizuju, odnosno da se polarizacija političkih elita prenese na “obične” građane?
Fiona Moris u svojoj knjizi, koja ima podnaslov Mit o polarizovanoj Americi (Fiorina et al., 2011) iznosi podatke koji su suprotstavljeni ovoj tezi i pokazuje da građani SAD nisu polarizovani, iako njihovo ponašanje sugeriše da jesu. Njen odgovor je da su objekti evaluacije građana (kandidati, partije, pokreti) međusobno polarizovani, te da se prilikom izbora građana za neke od tih objekata stiče utisak da su i sami građani polarizovani iako to nije slučaj.
Za neke rascepe koji su u skoroj prošlosti proizvodili polarizaciju građanstva u američkom društvu, poput pitanja o legalnosti gej brakova, Moris zaključuje na osnovu longitudinalnih istraživanja da je reč o “tranzicionoj polarizaciji” i da nema empirijskih dokaza za tezu da je reč o nečemu što je ukorenjeno u američkom društvu, tj. da će proizvoditi polarizaciju istim intenzitetom u narednim decenijama.
Pomenute oblike polarizacije pripadaju nekom obliku ideološke polarizacije gde se elite ili građani polarizuju po ključnim političkim pitanjima, koji često imaju ideološku dimenziju. U 21. veku pojavljuje se i novi oblik političke polarizacije, a to je afektivna polarizacija (Iyengar et al., 2019) koja se manifestuje pre svega preko partijske identifikacije, odnosno preko negativnih verovanja i emocija o političarima, članovima i simpatizerima suprotstavljenih političkih partija. Ona je pre svega izražena u dvopartijskom sistemu SAD, nema nužno ideološki karakter i zasnovana je na negativnim emocijama koje izaziva samo prisustvo i postojanje “druge strane” u političkom životu, nezavisno od informisanosti građana o programu i ideologiji druge strane i pozicijama na konkretnim i aktuelnim društvenim rascepima
6.1.1 Rascepi i polarizacija
Postojanje oštrih društvenih rascepa ne znači nužno i polarizaciju društva ili polarizaciju javnog mnjenja. Rascepi su organizovani po različitim linijama društvenih podela, te je u pluralističkom društvu čest slučaj da se sukobljene strane jednog rascepa nađu na istoj strani drugog rascepa. Pored rascepa, obično su prisutne i teme i politička pitanja gde vlada konsenzus, pa to predstavlja tačku spajanja građana i aktera sa različitih strana nekog rascepa.
Uz postojanje nekih konsenzualnih temeljnih vrednosti u društvu (poput tolerancije, slobode govora i sl.), ovi faktori stvaraju “mostove” tj. elemente društvenog i političkog dijaloga koji u određenim periodima spajaju strane sukobljene oko različitih strana jednog ili više društvenih rascepa. Kada ovi “mostovi” nestanu ili oslabe, govorimo o polarizaciji.
6.2 Polarizacija i društvene mreže
Kao što smo rekli, politička polarizacija je proces putem kojeg politička mišljenja u nekom društvu divergiraju ka ekstremnima, najčešće po već definisanim partijskim linijama. Ovaj proces dovodi do smanjenja dijaloga ili mogućnosti za dijalog između ljudi različitih političkih orijentacija i do smanjenja mogućnosti postizanja političkog kompromisa.
Društvene mreže mogu biti i kauzalni pokretač ovog procesa, ali i društvena sila koju oblikuje ovaj proces. Sadržaj deljen na društvenim mrežama često potiče van samih mreža i sadrži se od novinskih članaka, slika, video snimaka preuzetih sa drugih medija. Zajedno sa usponom partijski, stranački ili ideološki profilisanih TV kanala, blogova, sajtova i podkasta, na Internetu pronalazimo ogromnu količinu informacija koja je predstavljena na takav način da potvrđuje verovanja i stavove koje konzumenti tih informacija već poseduju. To omogućava polarizovanim verzijama medijskih priča da postanu viralne i da se brzo šire kroz pojedine političke zajednice. Efekti ove vrste polarizacije su sporni, kao i sam uticaj društvenih mreža.
Šta više, neki autori sam odnos Interneta i društvenih medija, sa jedne strane, i demokratskih političkih procesa, sa druge strane, definišu kao paradoksalan. Društveni mediji istovremeno urušavaju i šire demokratiju. Oni u isto vreme predstavljaju alatke autokrata i političkih aktivista. Daju glas marginalizovanima i daju prostor fanaticima i ekstremistima (Lewandowsky & Pomerantsev, 2022). Međutim, možemo identifikovati komunikacione mehanizme koji su specifični za internetske društvene medije, koji ili ne postoje u klasičnim medijima i klasičnoj političkoj komunikaciji, ili čiji efekat u klasičnim medijima nije toliko izražen.
Jedan od takvih mehanizma društvenih mreža jesu eho komore, tj. prostor lične povezanosti na društvenim mrežama koji je rezultat individualne selekcije onih korisnika i medija koji odgovaraju stavovima određene individue. To stvara utisak povezanosti u plemenu i lažni utisak da svi ljudi u našem okruženju dele naše stavove što ih automatski čini i neupitno racionalnim, ispravnim i istinitim.
Često srećemo slučajeve iznenađenja, šokiranosti i revoltiranosti izbornim rezultatima korisnika društvenih mreža koji, zarobljeni (informaciono) u svojim eho komora ne mogu da veruju da je većina stanovništva na izborima izabrala opciju koja je suprotna njihovim preferencijama. Ovaj šok dalje dovodi do preispitivanja izbornih rezultata, izbornog i političkog procesa uopšte, kao i smanjenja “pristanka gubitnika,” tj. priznavanje legitimnosti sistema iako “naša” opcija na izborima predstavlja gubitničku. Svi ovi efekti su postojali i pre društvenih mreža, ali zbog tehničke i algoritamske sofistikacije u kreiranju eho komora, oni su prenaglašeni u savremenim demokratijama.
Tviter je društvena mreža u kojoj je najčešće zabeležen efekat eho komora, dok je dosta manje izražen na drugim mrežama. Međutim, društvene mreže, poput Tvitera, mogu imati i depolarizujući uticaj. To se pre svega odnosi na komunikaciju kroz one “pod-mreže” Tvitera koje nemaju politički predznak i to su najčešće sfere sporta, kulture i zabave, gde se ostvaruje komunikacija (u sferi zabave najčešće sa pozitivnom emocionalnom konotacijom) između pripadnika različitih nacija, rasa, ideoloških i političkih opredeljenja. Takođe, ne treba zaboraviti da najveći broj korisnika Tvitera predstavljaju korisnici sa malim brojem pratilaca i malim brojem korisnika koje prate, često fokusirani na neku oblast kulturnog, umetničkog ili profesionalnog života i njihova aktivnost može biti u potpunosti nevezana za političke debate, pitanja i probleme koji se aktiviraju na ovoj mreži i doprinose razvoju političke polarizacije.
Slika 6.1 prikazuje eho komore na Tviteru iz 2010. godine. Plavom bojom su označeni korisnici koji su retvitovali sadržaj koji sadrži elemente zastupljene u kampanji Demokratske stranke, dok su crvenom bojom označeni korisnici koji su retvitovali sadržaj koji sadrži elemente republikanske kampanje. Linije koje ih povezuju su međusobne interakcije tih korisnika. Kao što možemo videti, najveći broj korisnika nema nikakve interakcije sa “suprotnom stranom”.
6.3 Polarizacija “po sredini”
Iako je polarizacija elita, pa i polarizacija na društvenim mrežama, relativno lako objašnjiv fenomen, ono što predstavlja enigmu za politička istraživanja jeste polarizacija građana koji pre toga nisu pokazivali veliko interesovanje za politiku. U prethodnom odeljku govorili smo o “potkovici” političkog prostora i o sredini koja predstavlja građane sa umerenim i neintenzivnim političkim stavovima. Jedna od problema teorija polarizacije jeste objašnjenje kako se ovi nezainteresovani, umereni građani polarizuju, odnosno koji društveni procesi dovode do njihove radikalizacije (ako uopšte dovode).
U radu pod nazivom “Polarizacija po sredini” autori tvrde da pristup online informacijama može uvesti marginalizovane društvene aktere u političku sferu pri čemu ih ubrzano polarizuje (Bryson, 2019).
Neki građani koji se nalaze na “sredini” u političkom spektru, nisu tu zbog toga što zastupaju umerene političke opcije, već zato što nisu politički aktivni i ne mogu lako da interpretiraju politička pitanja u skladu sa svojim verovanjima ili interesima (jer je to veština koja se stiče kroz političku socijalizaciju). Uz ogromnu količinu informacija i probuđenu zainteresovanost za politiku, polarizacija “umerenih” se zapravo odigrava veoma brzo i veoma lako.
Rezultati istraživanja potkrepili su početnu hipotezu. Grupa nezainteresovanih, umerenih građana koja se politički informiše putem Interneta pokazala je veći stepen političke polarizacije u odnosu na one građane koji ili uopšte nisu informisani ili se donekle informišu putem tradicionalnih medija. Iako nisu zainteresovani za politiku i deluju da su politički veoma umereni, to ne isključuje mogućnost da ovi građani ne žele da se njihov glas čuje, niti da se njihova mišljenja uvažavaju u javnom prostoru.
Lakoća i dostupnost online političkih informacija omogućava prethodno neaktivnim i nezainteresovanim građanima veću političku participaciju, ali se plaća cena u vidu velike količine informacija koje se ne mogu u kratkom roku obraditi i (donekle) kritički analizirati. To dovodi do nekritičkog prihvatanja već “gotovih” stavova i mišljenja, čiji prenosioci su uglavnom političke i medijske elite.
6.4 Oblici masovne polarizacije
Masovna polarizacija nije jedno-dimenzionalni fenomen i u savremenim političkim sistemima ona se manifestuje na različite načine. Jedna od dimenzija jeste ideološka, odnosno pozicioniranje građana na različitim stranama nekog političkog pitanja ili društvenog rascepa. Ukoliko polarizacije nema onda birači ili simpatizeri različitih aktera (npr. vlasti i opozicije) mogu da se nađu na istoj strani nekog političkog problema i u tom slučaju raste stepen političke komunikacije između tih grupa usled niske polarizacije.
Sa druge strane možemo imati asimetričan ili simetričan oblik ideološke polarizacije ukoliko pripadnici najmanje jedne grupe zauzmu kolektivno ekstremnu poziciju (a). Kao što ćemo videti u odeljku u merenju polarizacije, nije potrebno da ova podela, čak i u simetričnom slučaju bude 50%-50% odnosno da se polovina građana/birača/javnosti nalazi na jednom, a polovina na drugom kraju. Simetrija u ovom kontekstu odnosi se na poziciju, a ne na ujednačene snage jedne i druge strane.
Druga dimenzija polarizacije svrstavanje, grupisanje ili klasterovanje različitih političkih pitanja. Čak i ako pripadnici jedne grupe (npr. partije na vlasti) imaju konzistentan kolektivan stav po nekom pitanju (dimenzija (a)), to ne mora da znači da će sa istim stepenom konzistentnosti biti orijentisani po nekom drugom pitanju, već da će biti “nesvrstani” ili raspršeni unutar nekog dvodimenzionalnog političkog prostora.
Međutim, ukoliko do takvog sortiranja ili svrstavanja dođe, onda imamo intenziviranu političku polarizaciju masa jer se smanjuje komunikacioni prostor i spisak tema o kojima se može razgovarati između dve grupe a da pri tome politička distanca nije ekstremna.
Treća dimenzija obuhvata emocionalne odnosno afektivne komponentne. Čak i kada imamo izraženu političku polarizaciju po prve dve dimenzije, to nužno ne implicira postojanje negativnih emocija prema pripadnicima “druge strane”. Ukoliko se ideološke i druge razlike između grupa zasnovane isključivo na distanci i nepomirljivosti stavova i ideja, bez prisustva moralne osude druge strane, kao i nekih oblika diskvalifikacije i dehumanizacije protivnika (npr. plaćenici, izdajnici, lopovi, ubice, itd.) onda nemamo afektivnu komponentu polarizacije.
Sa druge strane, čak i odsustvu bilo kakve ideološke polarizacije, afektivna komponenta sama po sebi može biti dovoljno jaka da prozivede snažan oblik političke polarizaciej isključivo zasnovan na negativnim emocijama, stavovima i verovanjima o drugoj strani, koja uopšte ne mora biti praćena ideološkim razlikama, ali može uključivati snažnu moralnu ili moralizujuću komponentu (naročito ukoliko je pristuno moralno veličanje ili normalizacija sopstvene strane).
6.5 Kako merimo polarizaciju?
Možemo uopšteno govoriti o dva različita pristupa merenju polarizacije u jednom društvu. Prvi je model ograde, odnosno potraga za političkim pitanjima u kojima građani prate oštro suprotstavljena mišljenja političkih partija, što znači da imamo mali broj umerenih mišljenja po nekom pitanju, a veliki broj mišljenja pozicioniranih na ekstremima, pri čemu ti ekstremi predstavljaju pozicije koje zastupaju i agituju politički akteri.
Drugi model je model prolivene nafte gde se polarizacija shvata kao politizacija sve većeg dela društvenih stavova uključujući i one koji su spadali u oblast apolitičnog. Neki autori smatraju da je politizacija prethodno apolitičnih osobina životnog stila poput muzičkog ukusa ili verovanja u astrologiju, znak da polarizacija deluje tako što ovi osobine postaju signali za dublja politička verovanja i preferencije.
Van ovih uopštenih pristupa, postoji niz različitih metodoloških perspektiva o merenju polarizacije. Najčešće masovnu polarizaciju utvrđujemo i merimo na osnovu anketnih istraživanja, tj. istraživanja javnog mnjenja. Do zaključaka o polarizaciji dolazimo na osnovu analize distribucije odgovora na neko neko anketno pitanje. Teorijski posmatrano, potpuno odsustvo polarizacije imamo samo u hipotetičkoj situaciji kada svi ispitanici daju identičan odgovor na (Likertovoj) skali. Maksimalna polarizacija se utvrđuje kada je tačno 50% ispitanika dalo minimalni odgovor, a drugih 50% maksimalni odgovor na datoj skali.
Međutim, svi ostali slučajevi su dosta kompleksniji i nije uvek jednostavno utvrditi da li su građani po nekom političkom pitanju polarizovani ili ne i da li je ta polarizacija visoka ili nije u odnosu na druga društva i na neka druga politička pitanja. Zbog toga, postoje brojna metodološka rešenja i pokušaji da se masovna polarizacija precizno kvantifikuje.
Načelno, prvi formalni okvir za merenje polarizacije dolazi od DiMađa i saradnika (DiMaggio et al., 1996). Oni navode četiri obeležja polarizacije koja možemo izmeriti u anketnim istraživanjima:
Disperzija
Bimodalnost
Princip ograničenja
Konsolidacija
Disperzija se odnosi na varijabilitet odgovora na postavljeno pitanje. Veći varijabilitet ukazuje na koncentraciju odgovora na ekstremima, naročito ukoliko je prisutna i bimodalnost odnosno dvostruki modus distribucije odgovora, jedan na nižem i jedan na višem ekstremu merne skale. Ova dva principa upućuju na model ograde. Princip ograničenja podrazumeva konzistentnost i korelaciju različitih stavova, gde imamo identične distribucije odgovora na niz međusobno povezanih pitanja. Na kraju, konsolidacija podrazumeva da disperzija postoji između različitih društvenih grupa, ali da su grupe unutar sebe homogene (neophodni uslov za postojanje društvenih rascepa).
Dalja razmatranja principa unutrašnje homogenosti grupa razrađena su u novijim studijama polarizacije (Bramson et al., 2016) i tu se pre svega misli na postojanje konsenzusa unutar grupa i divergencije mišljenja između grupa, pri čemu se mišljenja grupišu na ekstremima mernih skala. Takođe, je bitan i paritet veličine grupe jer polarizacija ima najveći intenzitet kada su grupe orijentisane ka ekstremima jednakih veličina (polarizacija 50%-50%).
6.6 Praktikum
Jedna novija studija (Gestefeld et al., 2021) bavila se različitim oblicima političke polarizacije u širom Evrope. Autor istražuje polarizaciju na osnovu distribucije stavova, odnosno pozicija po nekom političkom pitanju.
Možemo videti različite oblike tih distribucija (Slika 6.3). Na svakom od 5 grafikona na ovoj slici (u pitanju su histogrami) vidimo distribuciju tj. raspored hipotetičkih pozicija. Pretpostavimo da su na levoj strani svakog grafikona građani koji imaju ekstremno negativan stav prema nekoj politici (npr. pristupanje EU), u sredini građani koji su neutralni, a sasvim desno građani koji imaju pozitivan stav prema tom pitanju. Visina stubaca na grafikonu predstavlja udeo svake pozicije u populaciji. Što je stubac viši,to je viši udeo građana koji je na toj poziciji i obrnuto.
U gornjem i donjem delu slike nalazi se hipotetički primer maksimalne (potpune) polarizacije i minimalne polarizacije, odnosno hipotetičkog odsustva bilo kog oblika polarizacije.
U sredini su prikazana tri slučaja u kojima polarizacija postoji, ali je nejasno koliko je izražena: maksimalna raznolikost (maximal diversity), ujednačene snage (equal powers) i nejednaki ekstremi (unequal extremes).
U istom radu su prikazane i neke polarizovane distribucije stavova koje su zasnovane na stvarnim podacima. Neke od tih distribucija možemo videti ispod (Slika 6.4, Slika 6.5, Slika 6.6)
