3  Političke partije

3.1 Partije

Političke partije se mogu definisati na različite načine ali većina definicija uključuje nekoliko elemenata: koalicija i moć. Političku partiju čini grupa ili koalicija pripadnika političke elita koja nastoji da osvoji političke funkcije ili političku moć legalnim sredstvima.

Političke partije su osnovna organizaciona i delatna komponenta politike i političkih procesa u svim društvima od XIX veka. Čak i u nedemokratskim državama najčešće smo sretali jednopartijske autoritarne sisteme, što znači da se nije moglo izbeći postojanje partije kao najvažnije političke organizacije.

Partija ili stranka

Pojmovi politička stranka i politička partija su sinonimi. Reč stranka upućuje na zauzimanje strane u nekom društvenom sukobu, stavljanja na nečiju stranu ili zauzimanja pozicije unutar nekog društvenog rascepa. Reč partija upućuje na to da je reč o organizacijama koje su samo jedan deo većeg političkog tj. partijskog sistema i da međusobno zavise jedna od druge.

Formalno, partije su politički organizacije čiji osnovni cilj jeste kandidovanje kandidata na političkim izborima. Kroz nastojanje da ostvare taj cilj, partije razvijaju strukturu, partijske organe, statute i kodekse koji uređuju odnose unutar partije, kao i odnos prema drugim partijama i drugim društvenim i političkim institucijama.

Iz ugla građana partije imaju pre svega heurističku vrednost. U kompleksnim savremenim političkim sistemima partije su ključne za demokratsku politiku zato što strukturišu i uprošćavaju političke izbore nepažljivog ili neaktivnog biračkog tela.

Partije pružaju građanima na tacni najvažnije političke informacije o tome:

• ko su njihovi kandidati,

• kakve su njihove namere, odnose njihov program,

• kako nameravaju da realizuju taj program,

• kakav je njihov odnos prema ostalim političkim akterima.

Pri tome, partije obavljaju niz važnih političkih funkcija u realizaciji svog osnovnog cilja.

Koordinacija. Partije koordiniraju rad svojih članova i simpatizera, organizuju zajedničke aktivnosti, komunikaciju sa građanima, medijima, sprovođenje izborne kampanje i koordiniraju aktivnosti sa drugim partijama i drugim političkim akterima.

Takmičenje. Osnovni zadatak partije je da na izborima kandiduje svoje kandidate, sprovede izbornu kampanju i izbori se za slobodne glasove građana.

Regrutacija. Partije konstantno regrutuju nove članove ili simpatizere (‘sigurni glasovi’), ali i mobilišu građane da se uključe u politički život i izađu na izbore.

Predstavljanje. Najkompleksnija funkcija političkih partija odnosi se na aktivno zastupanje određenog skupa interesa u parlamentu i van parlamenta. Ovaj skup interesa mora biti reprezentativan za određene skupove građana, odnosno birača. Na taj način kolekcija političkih partija jedne države, odnosno skup programa, ideja i interesa treba da u najvećoj meri odrazi ideje, preferencije i interese svih građana.

Partijske porodice

Termin partijske porodice specifičan je za Evropu.

Pošto najveći broj političkih partija u Evropi nastaje u isto vreme, pod uticajem istih tradicionalnih ili modernih društvenih rascepa, unutar svake evropske države pronalazimo slične partije.

Ove slične partije se udružuju zajedno na nivou Evrope u partijske porodice ili međunarodne partijske organizacije. Tako postoj Partija evropskih socijalista koja obuhvata sve socijalističke partije, Alijansa demokrata i liberala koja obuhvata liberalne partije, Evropska narodna partija koja okuplja demohrišćanske i konzervativne partije itd.

U istorijskom kontekstu političke partije se dele na partije sa internim i eksternim poreklom. Ova klasifikacija se zasniva na odnosu partija i parlamenta, pre svega u najstarijim demokratijama poput Velike Britanije ili Francuske. Neke partije, poput Konzervativne partije u Velikoj Britaniji imaju interno poreklo, tj. poreklo unutar parlamenta. Ova partija nastaje organizovanjem individualnih poslanika u predpartijskom parlamentu ove države. Interne partije nastaju kao rešenje problema međusobne koordinacije i usaglašavanja interesa poslaničkih grupa koje su delile iste ili slične stavove ili se nalazile sa iste strane važnih društvenih rascepa u 19. veku. Sa druge strane, eksterne partije imaju vanparlamentarno poreklo i klasičan primer predstavljaju socijalističke i komunističke partije koje nastaju među radničkom klasom ili transformacijom nekih radničkih organizacija.

U savremenom kontekstu razlikujemo nekoliko tipova političkih partija:

• elitne ili kadrovske

• masovne

• kartelske

• catch-all

Političke partije su tradicionalno i društvene institucije u koje građani imaju veoma nizak nivo poverenja (Tabela 3.1 Tabela 3.2)

Tabela 3.1: Procenat građana koji ima poverenje u različite institucije širom Evrope

	1997	1999	2000	2001	2002	2003	2004	Prosek	Promena
Policija	62	62	70	67	65	67	65	64	3
Radio			55	62	61	65	63	61	8
Vojska	61	63	71	70	66	66	63	66	2
UN	47	48	61	68	53	48	61	55	14
Televizija			54	62	55	57	54	56	0
Pravni sistem	43	45	50	51	48	51	48	48	5
Novine			38	46	44	47	46	44	8
Crkva	50	50	52	44	42	42	41	49	-9
EU	37					44	41	41	4
Sindikati	38	35	43	39	38	36	36	39	-2
Parlament	40	41	42	51	42	42	35	42	-5
Vlada	37	40		48	39	37	30	39	-7
Velike korporacije	36	35	35	33	34	29	26	33	-10
Političke partije	16	8	18	18	18	16	16	17	0

Tabela 3.2: Poverenje u političke partije u različitim državama Evrope

	1997	1999	2000	2001	2002	2003	2004	Prosek	Promena
Austrija	24	22	21	25	25	20	19	22	-5
Belgija	10	17	21	19	22	22	20	18	10
Danska	31	27	32	36	35	37	32	33	1
Finska	14	20	20	22	21	24	21	20	7
Francuska	12	11	15	15	13	15	13	13	1
Nemačka	13	18	17	17	17	11	11	15	-2
Grčka	20	20	19	25	16	17	28	21	8
Irska	20	21	22	28	24	20	23	23	3
Italija	13	16	13	13	15	15	13	14	0
Luksemburg	31	27	41	32	32	31	31	32	0
Holandija	40	40	39	34	35	33	27	35	-13
Portugal	14	19	18	22	21	21	16	19	2
Španija	20	19	28	23	24	23	27	23	7
Švedska	16	17	16	22	23	20	21	19	5
VB	18	16	14	16	15	13	10	15	-7
	$\mathbf{1}\mathbf{6}$	$\mathbf{1}\mathbf{8}$	$\mathbf{1}\mathbf{8}$	$\mathbf{1}\mathbf{8}$	$\mathbf{1}\mathbf{8}$	$\mathbf{1}\mathbf{6}$	$\mathbf{1}\mathbf{6}$	$\mathbf{1}\mathbf{7}$	$\mathbf{0}$

Tabela 3.3: Korelacija između stava da “partije poštuju interese građana” i izlaznosti na nacionalnim izborima

	Korelacija
Australija	.11
Britanija	.10
Kanada	.10
Denska	.07
Nemačka	.06
Japan	.11
Španija	.04
Novi Zeland	.05
Norveška	.07
Švedska	.12
Švajcarska	.10
SAD	.13
	$\mathbf{.}\mathbf{0}\mathbf{8}$

3.2 Društveni rascepi

Kao što smo rekli, političke partije istorijski predstavljaju odraz društvenih sukoba između društvenih grupa koje imaju suprotstavljene interese i/ili vrednosti. Međutim, nisu svi grupni interesi uvek važni ili dominantni u političkom životu. Neka politička pitanja i problemi, kao što je klasa, rasa ili etnički identitet u nekom trenutku postaju važniji od drugih (npr. stepen urbaniteta). Drugim rečima, za svaku individuu u političkom sistemu tokom vremena neka politička pitanja postaju bitnija od drugih,a neka ostaju važna tokom dužeg perioda.

Empirijski posmatrano, individue u političkom sistemu možemo pozicionirati unutar tri različite dimenzije: dimenzija društvene strukture, dimenzija društvenih stavova i dimenzija političkog ponašanja.

U savremenim istraživanjima politike, informacije o pozicijama unutar ovih dimenzija koriste se za istraživanja društvenih podela i društvenih sukoba. Objektivni društveni položaj individua koristi se za istraživanje socio-ekonomskih podela (radnici–poslodavci, ruralno–urbano), stavovi i vrednosti građana koriste se za istraživanje kulturnih podela (država–crkva,materijalizam–postmaterijalizam), a političko ponašanje se koristi za istraživanje političkih podela (podržavanje režima – protivnici režima).

Međutim, često se dešava da u istraživanju ovih podela istraživači dođu do zaključka da neke podele imaju korene u tri dimenzije, odnosno da se ove dimenzije preklapaju i međusobno podržavaju jedna drugu. U tom slučaju, možemo da govorimo o tim društvenim podelama kao društvenim rascepima. Jedinstvenost pojma društveni rascep posledica je toga što rascepi imaju kapacitet da premošćavaju različite društvene podele sa ideološkim, normativnim i organizacionim elementima.

Samim tim, teorijski pojam društvenih rascepa predstavlja kombinaciju interesnih orijentacija ukorenjenih u društvenoj strukturi, kulturno/ideoloških orijentacija ukorenjenih u normativnom sistemu i obrazaca ponašanja koji su vidljivi u organizacionom članstvu i političkom delovanju.

Društveni rascep

Društveni rascep Termin rascep predstavlja društvene i političke podele koje karakteriše uska povezanost između individualne pozicije u sistemu društvene stratifikacije, njihovih društvenih stavova i obrazaca ponašanja. Ova uska povezanost proizvodi stabilnost rascepa tokom vremena. Da bi neka podela u društvu ili društveni sukob postali društveni rascep, načelno moraju biti zadovoljena tri uslova.

1. Sukob proizvodi društvene podele koje razdvajaju društvene grupe sa različitim karakteristikama, kao što su etničko poreklo, rasa, jezik, položaj ili zanimanje.

2. Ljudi sa različitih strana te podele su svesni svog kolektivnog identiteta i dele međusobno slične vrednosti, kulturu ili ideologiju.

3. Da bi takva podela postala rascep, potrebna je organizaciona dimenzija: grupe sa različitih strana podele, sa zajedničkim identitetom i obeležjima, formiraju sopstvene organizacije kao što su sindikati, političke partije ili politički pokreti.

Pri tome, organizaciona dimenzija je ključna za razlikovanje rascepa od drugih oblika političkih i društvenih podela.

3.2.1 Tradicionalni društveni rascepi

Savremeno istraživanje odnosa između društva i političkih partija počelo je sa idejom da političke partije nastaju kao odrazi dubokih podela u društvu. Lipsetov i Rokanov rad o društvenim rascepima predstavlja klasičnu studiju kojom je započeo ovaj savremeni pristup (Lipset & Rokkan, 1967). U svom radu, oni tvrde da su se društvene podele nastale u ranoj fazi nacionalnog razvoja u Evropi kristalizovale kroz nastanak različitih političkih partija. Njihova kontroverznija ideja odnosi se na zaključak da se ova osnovna struktura rascepa iz XIX i početka XX veka, suštinski održala i u drugoj polvini XX veka.

Ova ideja je značajno kritikovana i mnoge naredne studije fokusirale su se na nastanak novih rascepa i nastanak novih političkih partija, kao i tipova političkih partija, ali je fokus ostao na pojmu društvenog rascepa. Pri tome, različite studije pokušale su da utvrde da li političke partije u razvijenim demokratijama i dalje imaju moć da kontrolišu i politizuju društvene rascepe ili su tu ulogu preuzeli drugi akteri, kao što su mediji ili politički pokreti.

Međutim, važno je istaći da iako su društveni rascepi zasnovani na društvenim razlikama koje nastaju dejstvom istorijskih procesa, oni su uvek u isto vreme i politički konstruisani, mobilisani i ojačani delovanjem političkih organizacija.

Sa nastankom modernih parlamentarnih demokratija i slobodnih izbora, društveni rascepi nastali pre svega u XIX veku postaju politički aktivnii postaju instrument putem kojeg političke partije stvaraju svoje programe i mobilišu i motivišu potencijalne birače. Političke partije ne samo da koriste postojeće rascepe, već nastoje da stvore nove i da reaktiviraju ugašene.

Moderni partijski sistemi organizovani su upravoputem logike društvenih rascepa, na takav način da se partije pozicioniraju strateški na pojedinim stranama pojedinih društvenih rascepa. Drugim rečima, političke partije i partijski sistem **prevode* društvene rascepe u elemente političke borbe i takmičenja.

Lipstet i Rokan (Lipset & Rokkan, 1967) tvrde da su revolucije u XIX veku proizvele četiri glavna ili tradicionalna društvena rascepa u zapadnim društvima. Kasnije se govori o dodatna dva velika rascepa koji su posledice dve nove revolucije: sovjetske 1917. godine i postindustrijske revolucije 60-ih godina XX veka. Poslednji i najnoviji veliki društveni rascep posledica je procesa globalizacije sa kraja XX veka.

1. Centar – Periferija. Ekonomski i kulturni rascep nastao formiranjem nacionalnih država u XIX veku. Odražava sukob između glavne administrativne oblasti države i udaljenih, perifernih oblasti.

2. Država – Crkva. Rascep nastao formiranjem nacionalnih država u XIX veku. Odražava sukob između crkvenih organizacija i sekularnih liberalnih država.

3. Ruralno – Urbano. Rascep nastao industrijskom revolucijom i transformacijom evropskih ekonomija. Sa jedne strane sukoba su ekonomski liberalizam i principi slobodne trgovine, a sa druge strane tradicionalni interesi poljoprivrednika i protekcionistčki ekonomski principi.

4. Radnici – Poslodavci. Rascep nastao industrijskom revolucijom i sukobom između radničke klase i buržoazije, odnosno kapitalista koji su vlasnici sredstava za industrijsku proizvodnju.

Međutim, ne postoje svi tradicionalni rascepi u svim državama. Postoje različiti faktori koji utiču na to da li rascepi postoje ili ne postoje u nekoj državi.

1. Objektivni faktori: verske i nacionalne manjine, geografija države.

2. Stepen politizacije određenih rascepa od strane elita.

3. Jačina i aktuelnost starih rascepa sprečava nastanak novih.

U zavisnosti od broja i intenziteta rascepa, politički sistemi se mogu klasifikovati u sisteme u kojima imamo homogen skup rascepa, tj. sisteme gde dominira jedan rascep i sistem u kojima imamo heterogen skup rascepa, tj. sisteme gde postoji mnoštvo rascepa različith intenziteta.

3.3 Promenljiva politika rascepa u Zapadnoj Evropi

U jednoj novijoj studiji (Ford & Jennings, 2020) kritički se analizira koncept rascepa u savremenim demokratijama Zapadne Evrope.

Kritike se fokusiraju na dva pitanja. Prvo pitanje preispituje snagu tradicionalnih rascepa, poput klase i religije, usled modernizacijskim promena poput sekularizacije i novih industrijskih revolucija. Drugo pitanje je opštije i preispituje da li je politika rascepa, zajedno sa tradicionalnom strukturom političkih partija i dalje stabilna.

U modernim demokratijama imamo primere catch-all partija koje nastoje da transcendiraju društvene rascepe i da privuku što veći broj simpatizera nezavisno od njihovih položaja na stranama tradicionalnih rascepa.

Sa druge strane, imamo sve veći broj novih, netradicionalnih (anti-sistemskih) partija, koje zaobilaze tradicionalne rascepe i promovišu nova politička pitanja. Sa ovim pitanjem povezano je i dopunsko pitanje, a to je da li svedočimo nastanku novih društvenih rascepa i nestanku starih?

Autori ovog rada analiziraju različite društvene promene u Zapadnoj Evropi koje su potencijalno izvori ovakvih novih rascepa. Te promene su:

1. ekspanzija visokog obrazovanja,

2. masovna imigracija,

3. reakcija neobrazovanih konzervativnih belih glasača na ove društvene promene,

4. starenje stanovništva,

5. i nastanak novih geografskih rascepa i segregacija stanovništva na velike urbane centre i polu-urbana područja.

U zaključku rada, autori tvrde da je stara struktura rascepa u Evropi značajno izmenjena i da dominiraju novi rascepi koji se odnose na migracije, evropske integracije i globalizaciju. Nosioci ovih novih rascepa jesu nove političke partije, poput alternativne desnice, zelenih partija i nove liberalne partije, dok su tradicionalne partije, poput socijalista i konzervativaca u padu.

Nastanak ovih novih rascepa, vođen je društvenim promenama. Ekspanzija obrazovanja dovela je do sve većeg udela kvalifikovane i visoko kvalifikovane radne snage u evropskim društvima. Sa druge strane, masovne migracije povećale su etnički diverzitet birača u evropskim državama. Starenje stanovništva dovelo je do novog generacijskog jaza između brojnije kohorte starijih birača i manjine mladih. Ove generacije se ne razlikuju samo po brojnosti, već i po zanimanjima i obrazovanju, pa samim tim i po vrednostima i interesima. Na kraju, promene u geografiji stanovništva dovode do jaza i novih rascepa između bogatijeg i rastućeg stanovništva koje živi u velikim urbanim centrima i siromašnijeg i opadajućeg stanovništva ruralnih i polu-urbanih oblasti. Nastanak novih partija i fragmentacija starih partijskih sistema dovodi do novih oblika političke mobilizacije i uvodi ova društva u novu eru nestabilnosti, koja je glavni izvor političkih promena.

Slika 3.1: Promena strukture rascepa u savremenim demokratijama

Slika 3.1 prikazuje promenu osnovnih dimenzija politike velikih društvenih rascepa u savremenoj demokratiji. Dve osnovne dimenzije (Socijalizam-Kapitalizam) i (Sloboda-Autoritarizam) se transformišu tako da od stare podele biračkog tela na socijal-demokrate, liberale i konzervartivce dolazimo do nove distribucije glasova birača (crvena elipsa) na novo socijal-demokratsko, liberalno i/ili zeleno biračko telo i biračko telo desnog populizma.

3.4 Partijski sistemi

Partijski sistem je pojam iz političkih nauka koji je formulisan kako bismo opisali neke pravilnosti koje srećemo u političkom životu različitih država. Već vekovima, političkom borbom u SAD dominiraju dve političke partije Republikanci i Demokrate. U Velikoj Britaniji i Nemačkoj takođe imamo dve velike partije, uz nekoliko manjih poput Liberala ili Zelenih. U Francuskoj imamo više većih partija. U mladim demokratijama imamo ponekad i preko 5 parlamentarnih partija različite veličine.

Ono što se kroz komparativnu analizu može lako primetiti jeste da ovi obrasci broja i relativne snage partije nisu nasumični već da prate određene pravilnosti. Termin partijski sistem upravo označava relativno trajne i stabilne obrasce broja i međusobne snage političkih partija, kao i njihovih pozicija u odnosu na tradicionalne i moderne društvene rascepe.

Partijske sisteme pre svega klasifikujemo prema njihovoj morfologiji u odnosu na broj partija koje se u njemu sadrže. U višepartijskim parlamentarnim demokratijama razlikujemo četiri osnovna tipa partijskih sistema.

U sistemu sa dominantnom partijom imamo jednu veliku partiju vlast i nekoliko značajno manjih i manje značajnih partija koje mogu biti takođe na vlasti ili u opoziciji. Neke od tih partija mogu biti takozvane partije sateliti što znači da su produžena ruka dominantne partije.

Dvopartijski sistem je onaj u kojem glavnu političku borbu vode dve, gotovo ravnopravne političke partije. Za ovaj partijski sistem karakteristična je žestoka partijska borba i veoma neizvestan ishod gotovo svakih izbora. Najkarakterističniji primer jeste partijski sistem SAD.

Višepartijski sistem karakteriše borba između više od 2 partije, pri čemu najmanje tri imaju relativno ravnopravan status i izborni rezultat. Izbori su često neizvesni, a kako je malo izvesno da će jedna partija odneti čistu pobedu, posle izbora najčešće sledi dug period formiranja postizbornih koalicija koje će sastaviti parlamentarnu većinu.

Polarizovan višepartijski sistem je podtip višepartijskog sistema u kojem je veći broj partija okupljen u suštinski dve izborne koalicije tako da je on funkcionalno bliži dvopartijskom sistemu.

U izbornom smislu, partijski sistemi funkcionišu kao sistem spojenih sudova jer u zavisnosti od strukture i morfologije sistema, loš rezultat jedne partije automatski znači i dobitak za druge partije. Partijski sistemi se razlikuju i po svojoj otvorenosti za nove partije. U nekim sistemima, prisustvo novih partija je uobičajeno za svaki novi izborni ciklus, dok se u drugim nove partije pojavljuju jednom u dve decenije.

Nekada prisustvo novih partija ne ugrožava već postojeće stare ili etablirane partije jer nove partije dolaze, uzimaju deo glasova od velikih partija, ali često se i gase i nestaju pri čemu se njihovi birači ili vraćaju starim partijama i pronalaze ‘novu alternativu’.

3.5 Praktikum

Osnovni kvantiativni pokazatelj veličine i morfologije partijskog sistema jeste efektivni broj partija. Na svakim demokratskim izborima takmiči se veći broj partija od kojih su mnoge irelevantne, tj. imaju zanemarljiv uticaj na politički sistem. Tu spadaju različite organizacije, pokreti i grupe građana koje se povremeno takmiče na izborima i ostvaruju minimalne rezultate.

Sa druge strane, nemaju sve političke partije jednak uticaj na partijski sistem i nisu sve ravnopravni delovi tog sistema. Politička partija koja više decenija ima dvocifreni rezultat na izborima nema podjednak uticaj na sistem kao novoformirana partija koja ostvaruje 3% na prvim izborima na kojima nastupa.

Ovaj problem različite relevantnosti dobija na značaju kada pokušavamo da klasifikujemo neki sistem kao dvopartijski, višepartijski itd. Formalno, nijedan demokratski sistem nije sistem samo sa jednom ili dve partije. U SAD, van Republikanske i Demokratske stranke postoji niz drugih stranaka (poput Libertarijanske ili Zelene), a i u sistemima sa jednom dominantom strankom postoji niz drugih registrovanih partija.

Samim tim, otvara se pitanje merenje veličine sistema uzimajući u obzir relevantnost partija. Kako bismo izbegli puku subjektivnost dozvoljavajući istraživačima da sami procene koje partije su relevantne, a koje ne, razvijen je relativno jednostavan indikator - ENP tj. efektivni broj partija.

$$ENP=\frac{1}{\sum _{i=1}^N{p}_i^2}$$

ENP je koristan indikator u komparativnim istraživanjima jer nam omogućava da pratimo razvoj partijskih sistema tokom vremena, kao i da poredimo države po veličini i morfologiji partijskih sistema. Na primer, ENP za SAD je gotovo uvek tačno 2,0, dok je za Veliku Britaniju nešto viši oko 2.3 u poslednim decenijama.

Tabela 3.4: Efektivni broj partija u Srbiji, Sloveniji i Hrvatskoj od 2000. godine do danas

Država	Godina	ENP
Srbija	2000	9.4
Srbija	2003	4.8
Srbija	2007	4.6
Srbija	2008	3.5
Srbija	2012	4.9
Srbija	2014	2.3
Srbija	2016	3.2
Srbija	2020	1.7
Slovenija	2000	4.9
Slovenija	2004	4.9
Slovenija	2008	4.2
Slovenija	2011	4.7
Slovenija	2014	4
Slovenija	2018	6.8
Hrvatska	2000	4
Hrvatska	2003	3.6
Hrvatska	2007	3.1
Hrvatska	2011	2.6
Hrvatska	2015	2.9
Hrvatska	2016	3
Hrvatska	2020	3.2

Ford, R., & Jennings, W. (2020). The Changing Cleavage Politics of Western Europe. Annual Review of Political Science, 23(1), 295–314. https://doi.org/10.1146/annurev-polisci-052217-104957

Lipset, S. M., & Rokkan, S. (1967). Cleavage structures, party systems, and voter alignments: An introduction. In Party Systems and voter alignments: Cross-national perspectives (pp. 1–64). The Free Press.